Patriot én wereldburger

De demarches van Guy Verhofstadt en Sven Gatz (beiden Open VLD) in het identiteitsdebat irriteren Geert Bourgeois: "De neoliberale ontwortelde kosmopolieten hebben lucht verkocht."

In een opinieartikel in Le Monde en De Standaard van 12 februari haalde Guy Verhofstadt (Open VLD) fors uit naar het identiteitsdebat dat, op initiatief van president Nicolas Sarkozy en de regering-Fillon, de voorbije maanden in Frankrijk is gevoerd. Hij gaat zelfs zover om er het Vichy-regime bij te halen. Zijn partijgenoot Sven Gatz bakt het al even bruin. Met een kromredenering verdenkt hij aanhangers van het humanitaire nationalisme ervan er een verborgen xenofobe agenda op na te houden (DS 18 februari).

Toegegeven: het Franse identiteitsdebat is enigszins anders verlopen en afgelopen dan de initiatiefnemers hadden bedoeld, maar dat is geen reden om een reflectie over de vraag wat het aan het begin van de 21ste eeuw betekent Fransman te zijn, met de grond gelijk te maken.

Overal viert het welbegrepen, verenigende patriottisme hoogtij. Er is niet alleen Sarkozy in Frankrijk. Er is Barack Obama in de VS. Er is Wouter Bos in Nederland (dat van plan is de Nederlandse taal als identiteitsvormende factor in de grondwet op te nemen). Er zijn er nog andere. Verhofstadt etaleert echter keer op keer zijn aversie voor de nationale identiteit of de samenhorigheid van een (volks)gemeenschap, en Gatz volgt hem daar grotendeels in - behalve blijkbaar als het om de Belgische nationaliteit gaat, die geen 'verbeelding' zou zijn.

In zijn Vierde Burgermanifest (2007) gaf Verhofstadt al lucht aan zijn afkeer voor de 'gesloten samenleving' die zich afschermt van de buitenwereld en voor het 'tribalisme' dat de mensen opdeelt 'in categorieën, in vakjes, in hokjes' en elke mens een 'enkelvoudige identiteit' geeft.

Hij riep zich uit tot profeet van de 'open samenleving', 'want de wereld is al lang geen verzameling meer van 192 keurig van elkaar gescheiden staten, elk met hun eigen taal, religie en culturele eigenheid. Neen, de wereld is één groot dorp geworden, waarin de talen, godsdiensten en tradities zich vermengen en waarin de nationale economieën één grote markt zijn geworden. In zo'n wereld leidt meer vrijheid tot meer geluk en meer welvaart. Terwijl tribaal groepsdenken onafwendbaar verglijdt naar meer armoede en isolement.'

Zonder identiteit (die te maken heeft met taal, onderwijs, media, cultuur, gedeeld verleden en gezamenlijke ervaringen - en dus voortdurend evolueert) bouw je geen gemeenschap op. Democratie speelt zich af binnen de grenzen van een natie, tussen mensen die een gemeenschap willen vormen, oud- en nieuwkomers. Burgerschap heeft alles te maken met je wil om tot de gemeenschap te behoren.

Hier komen we tot de vraag welke burger we willen zijn: de citoyen of de bourgeois. Het burgerschap van de citoyen du monde, de l'univers of van de betrokken burger die deel uitmaakt van een gemeenschap, drager van rechten en plichten. Maar: is het óf dan wel én?

Mijn ideologie is er een van vrijheid en verantwoordelijkheid. Zelf je keuzes maken, als vrijgevochten mens, maar nooit kiezen voor jezelf alleen. Geen keuze dus voor de liberale, rekenende aandeelhouder van de nv België. Je maakt immers deel uit van een gemeenschap. En tegenover die gemeenschap draag je een verantwoordelijkheid. Mijn vrijheid houdt dus niet op waar de vrijheid van de andere begint. Mijn vrijheid houdt op bij, of beter, gaat samen met mijn verantwoordelijkheid voor het geheel.

De citoyen en de bourgeois hoeven dus niet te botsen. De verlichte burger kan best de burger zijn die bewust is van zijn identiteit, die deel uitmaakt van een gemeenschap. Meer: het is de enige manier om democratie te vormen. De eigen warme gemeenschap vormt én het kader van de democratie én het middel om aan een groter geheel deel te nemen. De neoliberale ontwortelde kosmopolieten hebben lucht verkocht, zoals de wereldwijde financiële crisis heeft aangetoond. Waar, trouwens, zou de nieuwkomer van de tweede en derde generatie die onderwijsachterstand heeft en moeilijk werk vindt, het meest van gediend zijn: van het liberale en ongeregelde 'kosmopolitisch humanisme' van Verhofstadt en Gatz, of van een warme en open Vlaamse samenleving die gaat voor gelijke rechten en plichten?

Identiteit is hét antwoord op de mondialisering. Het is de enige manier om te participeren aan grotere gehelen. Een modern land sluit zich niet af, maar voelt zich verantwoordelijk voor de internationale gemeenschap en werkt graag samen in internationale verbanden. De Europese Unie is onze hefboom om wereldwijde akkoorden te sluiten in de nieuwe multipolaire wereld. De EU kan echter maar slagen als een eenheid in verscheidenheid, met respect voor de rijkdom en diversiteit van volkeren, talen en culturen, als een gemeenschap opgebouwd van onderen uit, overeenkomstig het subsidiariteitsprincipe.

Voorstanders van de Verenigde Staten van Europa negeren het ontbreken van één Europese publieke cultuur. Zij scheppen de illusie van een Europese burgerdemocratie, terwijl de rijkdom van Europa in zijn nationale verscheidenheid bestaat. De (rechtstreekse) participatie van de burger speelt zich op nationaal niveau af.

Europa kan alleen Europese burgers krijgen als het van onderen uit opgebouwd wordt door soevereine overdracht van bevoegdheden, met als basisprincipe de subsidiariteit. Zij die pleiten voor een superstaat, een imperium, vergissen zich. Europa kan bezielen, motiveren en opnieuw werven als factor van Europese welvaart, een ruimte van vrijheid en veiligheid, met welbepaalde (grenzen aan zijn) bevoegdheden, als het werkelijk gaat voor de subsidiariteit, werkelijk gaat voor de eenheid in verscheidenheid en als het ook zijn rol in de wereld vindt. Dit laatste kan niet de rol van een imperium zijn, maar wel die van een stabiliserende factor, die vrede brengt (kernwapenvrij), stabiliteit, en ontwikkeling van het zuiden in een multipolaire wereld. Alleen zinvolle, doordachte samenwerking in verscheidenheid, opgebouwd van onderen uit, kan een echt Europa creëren in de 21ste eeuw.